Çocuklarda DEHB Belirtileri ve Başa Çıkma Yolları

Çocuklarda DEHB Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), günümüzün en yaygın çocukluk bozukluklarından biridir. Çocuklarda DEHB, dikkatsizlik, dürtüsellik, hiperaktivite, kıpırdanma, aşırı konuşma, sıra beklemede güçlük ve yönergeleri takip etmede zorluk gibi semptomlarla kendini gösterir.

Yaygın Belirtiler Nelerdir?

Çocuğunuz ele avuca sığmıyor, hareketsiz oturamıyor, bekleyemiyor ve sürekli kıpırdanıyor. Bu durumda, çocuğunuz Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu(DEHB veya ADD ) yaşıyor olabilir mi?

Çocuğunuz ödevini teslim etmeyi unutur, yapmayı erteler veya genellikle ödevlerinin sadece yarısını yapar. Bu bir çalışma belleği hatasıdır. Peki bunları yaşıyor olmak Çocuklardaki DEHB’nin tipik belirtilerinden midir?

Öğrenciniz sınıfa soru sorduğunuzda kendisine söz verilmesini beklemez, cevapları ağzından kaçırır ve çoğu zaman konudan saparak veya her gün oturduğu yerden kalkarak sınıfın düzenini bozar mı? Eğer bunu yaşıyorsanız bu durum  DEHB belirtileri açısından değerlendirilmeli mi?

Yukarıda bahsettiğimiz belirtiler DEHB belirtileri mi yoksa çocuğunuzun zamanla büyüdüğünü düşündüren, dönemsel olarak yaşanan, tipik çocukluk ve ergen davranışları mı?

Çocuklarda DEHB Belirtileri

Semptomlar, teşhis edilen DEHB’nin türüne bağlı olarak değişebilir ancak çocuklarda görülen bazı yaygın DEHB belirtileri şunlardır:

• Kendine odaklı davranış
• Sırasını bekleyememe
• Yoğun duygusal geçişler ve kargaşa
• Kıpır kıpırlık hali
• Sessiz oynamak konusunda problem
• Kendisine verilen okul ya da ev görevleri tamamlamakta sınırlılık
• Dikkat eksikliği
• Unutkanlık

Çocuklarda DEHB: Hiperaktif Vs. Dikkatsizlik Belirtileri

Çevrenizde DEHB yaşadığı düşünülen bir çocuk için yapılan gözlem ya da yorumlar tek tiptir. Anlatılanları dinlerken gözünüzü kapattığınızda gözünüzün önünde canlanan şey ”tehlikeli sayılacak derecede yüksek yerlerden atlamayı seven ve okul çalışmalarına odaklanmaktan nefret eden 9 yaşında bir erkek çocuğudur”. Oysa gerçek olan şey, DEHB’si olan kişilerin yalnızca bir kısmının bu tanıma tam olarak uyuyor olmasıdır.

Hiperaktif DEHB belirtileri olan çocukları fark etmemek, ya da gözden kaçırmak gerçekten zordur. Çünkü bu çocuklar sandalyelerinden zıplayan, halk arasındaki tabirle ”Düz duvara tırmanan, enerjileri hiç tükenmeyen, çevrelerini sürekli olarak bir uyarı bombardımanına tutan” çocuklardır. Bu nedenle DEHB açısından ilk değerlendirilen ve fark edilen çocuklar onlardır.

DEHB açısından ilk değerlendirilen çocukların Hiperaktif DEHB tipe uyan çocuklar olduğunu söyledik. Peki ya Dikkatsiz Tip DEHB’si olan çocuklar?

Dikkatsiz Tip DEHB’si olan öğrenciler, çalışmaları yarım kalırken sessizce pencerenin dışında olup biteni izleyen, elindeki bir silginin ya da renkli bir kalemin özellikleriyle ilgilenen çocuklardır. Ulusal Ruh Sağlığı Enstitüsü’ne (NIMH) göre, bu çocuklardaki dikkatsizlik belirtilerinin ebeveynler, öğretmenler ve tıp uzmanları tarafından fark edilme olasılığı çok daha düşüktür.  Sonuç olarak, dikkatsiz DEHB’si olan kişiler ihtiyaç duydukları yardımı ya alamazlar ya da geç ulaşırlar. Bu durum, akademik hüsrana, ilgisizliğe ve ömür boyu sürebilecek aşırı utanca yol açar.

Çocuklarda DEHB

Öncelikle Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun genetik ve beyin temelli nörolojik bir durum olduğunu bilmemiz gerekir. Çünkü bu durumda bireylerin yaşadıkları problem sadece yürütücü işlevlerin eksikliği değildir.

Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM -V), DEHB ile ilgili olarak, Dikkatsizliğin baskın olduğu olduğunu gösteren dokuz özellik ve DEHB’nin öncelikle Hiperaktivite ve Dürtüselliğin baskın olduğunu gösteren dokuz özellik listeler.

Bir çocuğun davranışları değerlendirildiğinde, aşağıdaki listelerden birindeki belirtilerden en az altı tanesine uyuyorsa ve belirtiler en az altı aydır iki veya daha fazla ortamda (örneğin evde ve okulda) fark ediliyorsa DEHB şüphesini akla getirebilir. Ayrıca, olumsuz davranışların çocuğun yürütücü işlevlerini, hayat akışını veya gelişimini etkilemesi gerekir. Yine bu davranışların en azından bir kısmının 12 yaşından önce ortaya çıkmış olması gerekir.

Ergenlik döneminde olan bir çocuk içinse belirtilerin birden fazla ortamda gözlenmesi gerekse de bu belirtilerden sadece beş tanesinin gözlenmesi yeterlidir.

Dikkatsiz Tip (ADD) Özellikleri

Dikkatsiz DEHB olan bir kişide, bu dokuz özelliğin altısını görebilirsiniz;

• Çoğu zaman ayrıntılara dikkat etmez ya da okulda, işte ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar (örneğin, ayrıntıları gözden kaçırabilir, soruyu ters ifadeli anlayıp yorumlayabilir).
• Çoğu zaman görevlerde veya oyun etkinliklerinde dikkatini sürdürmekte güçlük çeker (örneğin, derslerde, konuşmalarda veya uzun okumalar sırasında odaklanmakta ve odağını sürdürmekte güçlük çeker).
• Kendisiyle doğrudan konuşulduğu zaman çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür (örneğin, bariz bir dikkat dağıtma olmasa bile aklı başka yerdeymiş gibi görünür).
• Çoğu zaman yönergeleri takip etmez ve okul ödevlerini, ev işlerini ya da iş yerindeki görevlerini bitiremez (örneğin, göreve başlar ama çabucak dikkatini kaybeder ve kolayca dikkati dağılır).
• Çoğu zaman görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte güçlük çeker (örneğin, sıralı görevleri yönetmekte, malzemeleri ve eşyaları düzenli tutmakta, işi organize etmekte, zamanı yönetmekte ve son teslim tarihlerine uymakta güçlük çeker).
• Sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden (örneğin, bir çocuk okul ödevi veya ev ödevini yapmaktan; ergenler veya yetişkinler ise, rapor hazırlamaktan, formları doldurmaktan, uzun kağıtları gözden geçirmekten) çoğu zaman kaçınır, bunları sevmez veya bu görevlere girmeye isteksiz olurlar.
• Çoğu zaman görevler veya etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybederler (ö okul malzemeleri, kalemler, kitaplar, aletler, cüzdanlar, anahtarlar, evraklar, gözlükler, cep telefonları).
• Genellikle dikkati dış uyaranlar tarafında kolayca dağılır (Örn. evde ders çalıştığı bir sırada dışarıdan gelen araba kornasının, bir hayvanın ya da tanıdık bir arkadaşının sesi).
• Günlük aktivitelerde sıklıkla unutkandır (örneğin, okuldan geldiğinde kirli kıyafetleri kitli sepetine atmayı unutabilir, ergenler ve yetişkinler ise, cevapsız bir aramaya geri dönmeyi, faturaları ödemeyi, randevuları tutmayı unutabilir).

Hiperaktivite ve Dürtüselliğin Baskın Olduğu DEHB Tip Özellikleri

Hiperaktivite ve Dürtüselliğin baskın olduğu DEHB’si olan bir kişi, aşağıda belirtilen dokuz özellikten altısını sergileyecektir:

• Çoğu zaman kıpırdanır veya ellerini veya ayaklarını yere vurur veya oturduğu yerde kıvranır.
• Genellikle oturmasının beklendiği durumlarda oturmakta zorlanır oturduğu yerden kalkar (ö sınıfta, işyerinde veya yerinde kalmasını gerektiren diğer durumlarda yerinden kalkar).
• Genellikle uygunsuz durumlarda koşar veya tırmanır. (Not: Ergenlerde veya yetişkinlerde bu, huzursuzluk hissi olarak ortaya çıkabilir.)
• Genellikle sessizce oynayamaz veya boş zaman aktivitelerinde bulunamaz.
• Sıklıkla “hareket halindedir”, “bir motor tarafından sürülüyormuş” gibi davranır
• Genellikle aşırı konuşur.
• Genellikle bir soru tamamlanmadan önce ağzından bir yanıt gelir (örneğin, insanların cümlelerini tamamlar, sözlerini keser).
• Çoğu zaman sırasını beklemekte güçlük çeker.
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser veya araya girer.

Kombine Tip DEHB Özellikleri

DEHB Kombine Tipine sahip olmak için, bir bireyin hem dikkatsizliğin baskın olduğu DEHB hem de öncelikle hiperaktivite ve dürtüselliğin baskın olduğu DEHB yönergelerini karşılaması gerekir. Yani, her bir alt tip için listelenen dokuz özellikten en az altısını sergilemeleri gerekir.

Çocuklarda DEHB: Ne zaman şüphelenmeliyiz?

Hiçbir  DEHB testi  tek başına DEHB özelliklerini doğru yorumlayamaz. Yukarıda söz ettiğimiz 3 farklı DEHB alt tipinin varlığına dair yorum yapmayı zorlaştıran farklı sorunlar da olabilir (öğrenme güçlüğü, karşıt gelme bozukluğu vb.).

DEHB için en sağlıklı değerlendirme düzenli bir çocuk doktoru ziyaretinin başlamasıyla olabilir. Ancak sadece bir çocuk doktorunun gözlemi yeterli olmayacaktır. Normal olarak spesifik olarak bu konunun uzmanı olmayan bir doktor, DEHB’nin kendine has özellikleri ve örtüşen koşulları konusunda eğitimli olmadığından veya gereken derinlemesine değerlendirmeyi yapacak donanıma sahip olmadığından çocuk ve ergen psikiyatrisinin takibi de gerekecektir.

Doğru bir DEHB değerlendirmesi, öğrenme, hafıza, bilişsel işlevler, yürütücü işlevler, muhakeme yapma becerisi, sosyal işlevsellik, sözel ve sözel olmayan iletişim gibi kişinin günlük yaşamının birçok yönden eleştirel bir şekilde analiz edilmesiyle başlayacaktır.

Öğrenme güçlüğünün olabileceği düşünülen durumlarda, değerlendirme bir zekâ testi ile yapılabilir ayrıca matematik, okuma ve yazma becerileri de ölçülebilir.

Bu bilgiler, bir klinik görüşmenin yanı sıra çocuğun ve ailenin tıbbi geçmişinin, çeşitli ebeveyn ve/veya öğretmen derecelendirme ölçeklerinin kapsamlı bir incelemesi yoluyla toplanır. Derinlemesine bir değerlendirme, güçlü ve zayıf yönler hakkında daha fazla fikir sunar ve öğrenme güçlüğü, depresyon, kaygı bozukluğu veya otizm spektrum bozukluğu gibi eşlik eden rahatsızlıkların belirlenmesine yardımcı olur.

Çocuklarda DEHB İle Nasıl Başa Çıkılır?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun kişinin üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak için kullanılan yöntemlerin bazıları beyni düzenlemek için nörolojik düzeyde çalışırken, davranış terapisi ise evde geçirilen zamanın nasıl kullanılması gerektiğini planlar. Bir takım başlangıç ve bitişlerin belirlenmesi, sınırların çok net çizilmesi, kuralların koyulması ve bu kuralların işleyişinin takibinin yapılması sağlanır. Ayrıca birtakım rutinler oluşturulur ve pozitif dikkati artırarak belirli sorunlu davranışlar ele alınır.

Davranış terapisi basit bir kural üzerinde çalışır: Bir çocuğun hayatındaki ebeveynler ve diğer yetişkinler, çocuklarının davranışları için net beklentiler belirlerler, olumlu davranışları övüp ödüllendirirler ve olumsuz davranışları caydırırlar. Davranış terapisi, ebeveynlerin ve öğretmenlerin etkin katılımını gerektirir.

DEHB Yaşayan Çocuklarda İçin Diyet ve Beslenme

Kötü beslenme ve yeme alışkanlıkları DEHB’nin nedenlerinden biri olmasa da diyet ve beslenmenin biliş, dikkat, uyku ve ruh halini etkilediğini gösteren bazı araştırmalar vardır.. Harvard Health Blog’a göre birtakım araştırmalar, sebze ve meyve tüketmenin yanı sıra, işlenmemiş tahıllar ve yağsız et tüketen kişilerin daha iyi ve duygusal bakımdan sağlıklı bir yaşam sürdürme olasılıklarının daha yüksek olduğunu gösteriyor.

Massachusetts Institute of Technology sinirbilimci Richard Wurtman Ph.D. ve diğerleri tarafından yapılan araştırmalar, proteinlerin uyanıklığa neden olan nörotransmiterleri tetiklerken, karbonhidratların ise uyuşukluğu tetiklediğini göstermiştir. Bu bulgular, DEHB’si olan kişilerin protein açısından zengin bir kahvaltı ve öğle yemeği yedikten sonra okul ya da iş performanslarının daha iyi olduğuna dair yaygın inancı desteklemektedir.

Optimum beyin performansı için çocuklar daha fazla işlenmemiş gıda, kompleks karbonhidrat, protein, sebze ve meyve yemelidir. Bunun anlamı, bazı kişilerde DEHB semptomlarını şiddetlendirdiği gösterilen yapay renk ve tatlardan, kimyasal koruyuculardan ve aşırı işlenmiş gıdalardan UZAK DURULMASI GEREKTİĞİDİR.

Çocuklarda DEHB İçin Doğal Takviyeler ve Vitaminler

Herkesin, özellikle seçici çocukların, belirli besin maddelerinin faydalı seviyelerine ulaşmak için doğru yiyecekleri yemediği doğrudur. Ancak vücudumuzun her zaman ihtiyacımız olan besinleri üretmediği de bir gerçektir, bu nedenle yemekten kaçındığımız, ya da yememize rağmen eksik kaldığımız bazı takviyeleri dışarıdan almak zorundayız. Bazı kişilerde DEHB semptomlarını azaltabilecek birçok vitamin, bitki ve takviye vardır: Omega-3’ler, Çinko, Demir, Magnezyum, C Vitamini, Valerian, Melatonin, Ginkgo ve Ginseng.

Bilmemiz gereken önemli bir konu da “tamamen doğal” cümlesinin anlamının aynı zamanda “güvenli” anlamına da gelmediğidir. Pek çok bitki ve takviyenin yan etkileri vardır, sağlık sorunlarına neden olabilir. Herhangi bir takviyeye başlamadan önce çocuğunuzun doktoruyla konuşarak, çocuğunuzun herhangi bir ilaç kullanıp kullanmadığını ve günlük olarak aldığı tüm vitaminleri ve takviyeleri de anlatmalısınız.

Çocuklarda DEHB İçin Yapılacak Egzersizler

Harvard Tıp Okulu’nda klinik psikiyatri profesörü ve  Spark: The Revolutionary New Science of Exercise and the Brain kitabının yazarı Dr. John Ratey , Egzersizler hakkında fikirlerini açıklarken, “Egzersizlerin, yürütücü işlevler olarak adlandırılan dikkat sistemini çalıştırdığını, sıralama, çalışma belleği, öncelikleri belirleme, engelleme ve dikkati sürdürme konularında destekleyici olduğunu ve bu durumun da pratik düzeyde, çocukların daha az dürtüsel olmalarına neden olduğu gibi aynı zamanda onları öğrenmeye daha hazır hale getirir.” şeklinde konuşur.

Egzersizlerin beyinde yaptığı etki beynin birkaç önemli kimyasalı serbest bırakmasına yardım etmesiyle gerçekleşir. Örneğin endorfin gibi ruh halini, zevki ve acıyı düzenleyen hormon benzeri bileşikler. Aynı aktivitenin yapılması beynin dopamin, norepinefrin ve serotonin seviyelerini de yükseltir. Bu beyin kimyasalları, DEHB olan çocuklarda yetersiz olan odaklanma ve dikkati etkiler. Ratey bu durumu, “Dopamin düzeylerini artırdığınızda, dikkat sisteminin düzenli ve tutarlı olma yeteneğini artırırsınız ki bu da pek çok iyi etkiye sahiptir,” diye açıklıyor. Ratey, yeni uyaranlara duyulan açlığı azaltmak ve uyanıklığı artırmak için de bu aktivitelere ihtiyaç duyulduğunu ifade eder.

Journal of Abnormal Psychology’de 2015 yılında yayınlanan bir araştırma, okuldan önce 30 dakikalık egzersizin DEHB olan çocukların odaklanmalarına ve ruh hallerini yönetmelerine yardımcı olabileceğini buldu.

Çocuklarda DEHB İçin Beyin Eğitimi

DEHB’si olan çocuklar, dikkatleri dağıldığı için bilgiyi her zaman akıllarından tutamazlar ya da öğrenilen bir bilgiyi kullanmaları gerektiğinde hatırlayamazlar. Beyin jimnastiği ile işleyen bellek kapasitesinin geliştirilmesi, kişinin dikkatini toplamasını, dikkat dağıtıcı unsurlara direnmesini, duygularını daha iyi yönetmesini ve öğrenmesini sağlar.

Psy.D.’den Ari Tuckman, “Çalışma belleği, bilgiyi birkaç saniye zihninizde tutma, manipüle etme ve düşüncenizde kullanma yeteneğidir” diyor. West Chester ise, “Konsantrasyonun, problem çözme ve dürtü kontrolünün merkezi.” olduğunu söyler.

Neurofeedback ve Cogmed gibi beyin jimnastiği terapileri artan dikkat ve çalışma belleği vaat ediyor olsalar da henüz bilim camiasını ikna etmiş değiller. Bilim camiası daha titiz çalışmalara ihtiyaç olduğu konusunda ısrar ediyor.

Neurofeedback çalışmalarının amacı dürtüselliği azaltmak ve dikkati artırmaktır ve bunu yapabilmek için de beyin egzersizlerini kullanır. Neurofeedback’in temel çalışma prensibi ise beynin odaklanmış bir durumdayken ya da hayal kurarken farklı türde dalgalar yayması üzerinedir. Neurofeedback’in amacı, bir kişiye odaklanmayı yansıtan beyin dalgası modelleri üretmeyi öğretmektir. Bu başarılırsa: Bazı DEHB semptomları, yani dürtüsellik ve dikkat dağınıklığı azalabilir.

Çocuklarda DEHB için Farkındalık ve Meditasyon

DEHB’si olan birçok çocuk için, günlük hayatta karşılaştığı ve baş etmesi gereken iki zorluk, dikkat ve öz düzenlemeyi sürdürmektir. Bu nedenle bu çocukların, kendini kontrol etmeyi de geliştiren bir tür dikkat eğitimine katılması çok yararlı ve mantıklıdır. Bu konuda Arizona Eyalet Üniversitesi’nde 2005 yılında yapılan bir araştırma, farkındalık egzersizlerine katılan çocukların, egzersizlere katılmayan çocuklara göre daha düşük sınav kaygısı ve DEHB semptomlarına sahip olduğunu ve daha fazla dikkat gösterdiğini buldu.