Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

DEHB NEDİR?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu son dönemlerde adını daha fazla duymaya başladığımız ve sıklıkla karşılaştığımız bir durumdur. İnternet kullanarak elde ettiği bilgilerle ‘’Yaramaz!!, ‘’Haylaz Çocuk’’, ‘’Atak Çocuk’’, ‘’Hiç yerinde durmuyor’’, ‘’Hiç yorulmuyor, hiç dinlenmiyor’’, ‘’Dersten hemen sıkılıyor’’, ‘’Ders çalışmayı sevmiyor’’, ‘’Kıpır kıpır’’ gibi tanımlamalarla çocuğuna ‘’Hiperaktif’’ tanımlaması yapan ebeveyn sayısı da azımsanmayacak kadar çoktur.

 O zaman işe “Hiperaktivite nedir ve hangi çocuklara hiperaktif çocuk diyoruz?” sorularının cevaplarıyla başlayalım.

Quin ve Stern (1991) adlı yazarların hiperaktif çocuğu tanımlarken kullandıkları benzetme ilgi çekicidir. Quin ve Stern, hiperaktif bir çocuğu anlayabilmek için güçlü bir motoru, ışıl ışıl parlak bir rengi olan göz alıcı yeni bir araba hayal etmemizi ister. Bu arabanın şoförü, arabayı son sürat ve yokuş aşağı sürüyor, virajlardan son sürat dönüyor, arabanın lastik ve motor sesleri kulaklarımızda çınlıyor.  Sonunda soför arabayı durdurmak istediğinde bunu yapamıyor, hızını kesemiyor ve yavaşlayamıyor. Bu arabanın her şeyi var ama frenleri çalışmıyor, araba her an kaza yapabilir ve parçalanabilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan hiperaktif çocukların durumu da buna benzer. Çok hızlı giden, güçlü bir motoru olan parlak, ışıl ışıl bir araba ama frenleri çalışmıyor.

DEHB bebeklikte ya da 5 yaşından önce başlayan, kronolojik yaşa uygun dikkat süresinde ve kurallara dayalı davranışta zorlanma görülen gelişimsel bir bozukluktur.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Belirtleri:

DİKKATSİZLİK;

• Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez, okul işlerinde, ödevlerinde ve sınavlarında dikkatsizce hatalar yapar.
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri yerine getirmede ya da oyun esnasında dikkati dağılır.
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
• Çoğu zaman yönergeleri takip edemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da işyerindeki görevlerini tamamlamakta zorluk çeker.
• Genellikle zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksiz davranır.
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli eşyaları kaybeder.
• Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla birlikte kolaylıkla dağılır.
• Çoğu zaman günlük etkinliklerde unutkandır.

HİPERAKTİVİTE;

• Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpır olur ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durabilir.
• Çoğu zaman sınıfta ya da oturması gereken bazı durumlarda oturduğu yerden sürekli kalkar.
• Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durmaya ya da tırmanmaya başlar.
• Çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu yaşar.
• Çoğu zaman hareket halindedir sürekli bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.

DÜRTÜSELLİK (İMPULSİVİTE)

• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını verir.
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü yaşar.
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da araya girer.

HİPERAKTİF ÇOCUKLARDA HİPERAKTİVİTEYE EŞLİK EDEN BAŞKA SORUNLAR VAR MIDIR?

Hiperaktivite problemi yaşayan çocuklar davranışsal, bilişsel, eğitim ve sosyal alanlarda da sorunlar yaşarlar.

Davranışsal:

Hiperaktiviteye eşlik eden davranışsal sorunları Distraktibilite-Dikkatin Dağılması ve Saldırganlık olarak ikiye ayırabiliriz.

Dikkatin dağılması, dikkat süresine bağımlı bir kavram değildir. Dikkat süresi çocuğun bir davranışı, eylemi, etkinliği yaparken dikkat süresinin uzunluğu anlamına gelir. Distraktibilite ise, çocuk dikkatini bir konuya vermişken dikkatinin bir anda başka bir uyarıcıya kayması, ya da esas konudan uzaklaşmasıdır.

Hiperaktif çocuklarda fiziksel ve sözel saldırganlık davranışlarının görülme durumu da normal çocuklara oranla daha yüksektir.

Bilişsel:

Önceden hiperaktif çocukların bilişsel gelişimlerinin diğer çocuklardan daha geride oldukları düşünülürdü. Oysa hiperaktif çocuklar diğer çocuklardan daha az zeki değillerdir. Buradaki asıl sorun hiperaktif çocukları test etmenin zor olması dolayısıyla test başarılarının düşük olmasıdır. Zekaları ve öğrenme becerilerinin normal gelişim gösteren çocuklardan bir farkı yoktur, farkı yaratan zayıflıklar belli bir süre dikkat etmesini gerektiren işlemler ve kısa süreli bellektir.

EĞİTİM

Hiperaktivite problemi yaşayan çocukların okulda karşılaştıkları problemleri şu şekilde sıralayabiliriz.

• Okuma, imla ve temel matematik işlemlerinde yetersizlik,
• Yönergelere uymakta zorluk,
• Öğrendiği bilgileri hatırlamakta ve geri çağırıp o bilgiyi kullanmakta yetersizlik,

Ayrıca bazı araştırmalarda hiperaktif çocuklarda özgül öğrenme güçlüğünün de görüldüğü sonucuna ulaşılmıştır.

SOSYAL

Hiperaktivite sorunu yaşayan çocukların ebeveynleri ile yapılan görüşmelerde bu çocukların sosyal ve duygusal yönlerden de yeterince gelişemediği görülmüştür. Bu çocuklar kendilerinden yaşça küçük çocuklarla oynamayı tercih etmekte, ayrıca arkadaş edinmekte ve arkadaşlıklarını sürdürmekte de sorunlar yaşamaktadırlar.

EBEVEYNLER ÇOCUKLARINDA HANGİ BELİRTİLERİ GÖRDÜKLERİNDE BİR UZMANA BAŞVURMALI?

• Ailenin ve/ya okuldaki öğretmeninin çocuğun davranışlarından şikayetçi olması,
• Belirtilerin okula başlama yaşından önce görülmesi,
• Belirtilerin en az 6 aydır devam etmesi,
• Belirtilerin birden fazla çevrede görülmesi (oyunda, evde, dışarda, okulda)
• Otizm, psikoz, zeka ve gelişimsel gerilik, sağırlık, körlük, kaygı ve kişilik bozukluğu olmaması

HİPERAKTİF ÇOCUKLARIN EBEVEYNLERİ NASIL DAVRANMALILAR?

• Ebeveynlerin yapacağı aşırı dozdaki eleştiriler, yargılamalar ve cezalandırmalar çocuktaki özgüveni zedeleyeceğinden bu durumlardan kaçınılmalıdır,
• Çocuğun davranışları sonrasında ortaya çıkan olumsuzluklarda çocuğa söylenen ‘’yaramaz’’, ‘’beceriksiz’’, ‘’senden bıktım’’ gibi sözler çocuğun anne/babasıyla olan iletişimini bozar ve çocuğu aileden uzaklaştırır. Ev içerisindeki stresi ve huzursuzluğu arttırır.
• Hiperaktivite sorunu yaşayan çocuğun hareketliliği kaynaklı doğabilecek ev kazaları ya da başka türlü kazalara hazırlıklı olmak gerekir. Okul öncesi dönemde çocukların ev kazalarından korunumları için çok dikkatli olmak ve takip etmek gerekir. Evde kırılacak, sivri kenarları olan eşyaların yanı sıra devrilebilecek eşyalara da dikkat etmek önemlidir.
• Aynı şekilde okul çağında olan çocuklar içinde özellikle sokakta da dikkatli olunmalı. Örneğin, araçların geçtiği yollarda kontrolsüzce oyun oynayan, yola atlayan çocuklarla, kesici ve yanıcı maddelere meraklı olan çocuklarla da yine konuşulmalı kazaya neden olabilecek durumlar mümkün olduğunca iyi gözlenmelidir.
• Okul öncesi dönemden başlayarak hiperaktif çocuklarla göz teması kurularak konuşulması önemlidir. Çocuğa bir şeyler anlatırken sizi dinlediğinden ve anladığından emin olmak için göz hizasında konuşmak, mümkün olduğunca uzun süreli göz kontağı kurmak ve sonunda sizi anladığından emin olmak için duyduklarını tekrar etmesini sağlamak yararlı olacaktır.
• Ebeveynlerle çocuk arasında mümkün olduğunca yapıcı bir iletişim ilişkisinin kurulması gereklidir. Alınacak kararların birlikte alınması ve bu kararların sebep ve sonuçlarının yol açacağı durumlar, kısıtlamalar en başından anlatılmalıdır.
• Özellikle okul öncesi dönemde çocukların uyması gereken kuralların resimlenerek evde ve okulda duvarlara asılması, çocukların sınırlarda kalmak ve kurallara uyum göstermeleri adına yardımcı olacaktır.
• Hiperaktif çocuklara karşı çok sert bir iletişim yolunu seçmek çocuğun kaygısını ve stresini arttıracağından özellikle ergenlik döneminde ebeveyn ilişkilerini bozacaktır. Bu nedenle baskılayıcı sert bir disiplin yöntemi tercih edilmemelidir.
• Anne ve baba arasında evde ve dışarıda uyulması gereken kurallar net bir şekilde belirlenmeli, sınırlar çizilmeli ve anne baba arasında bu kurallar konusunda tutarlı olunmalıdır.
• Ders çalışmak hiperaktivite sorunu olan çocuklar için zor olduğundan ebeveyn desteği, yönlendirmesi, çocuğun organize olma ve planlama yapabilmesi açısından önemlidir. Ebeveynlerin bu konuda dolaylı yollardan çocuklarına yardımcı olması gerekir.
• Hiperaktivite sorunu yaşayan çocukların bazılarının ilaç kullanması gerekebilir. Bu gibi durumlarda ebeveynlerin uzmanlarla iletişim halinde olması ve iş birliği yapması önemlidir.
• Ebeveynlerin hiperaktif çocukları hakkında sürekli olumsuz davranışlarından bahsetmemeleri, çocuğu başkalarının yanında sürekli eleştirmemeleri de önemlidir.
• Anne ve babaların çocuklarının fiziksel hareket etme ihtiyaçlarını karşılamak için zaman ayırmaları önemlidir. Bedensel hareketlerle enerjilerini atabilecekleri sportif faaliyetler planlanmalı ve çocukların bu faaliyetlere katılmaları teşvik edilmelidir. Yüzme, jimnastik, Okçuluk ve yatkınlığına göre takım sporlarına katılmak bu çocuklar için faydalı olacaktır.
• Ortaya çıkan sorunu sona erdirmek daha zor olacağından sorun ortaya çıkmadan olumlu davranışların pekiştirilmesi ve çocuğa fark ettirilmesi de önemlidir. Bu çocuklar için cezadan çok ödül temelli davranışlar sergilenmeli, çocuğa olumlu davranışların ailede yarattığı olumlu duygu anlık hissettirilmelidir.
• Eşler arasında bir görev paylaşımı yapılmalı ve anne babalar çocuklarına eşit oranda zaman ayırmalıdır.
• Hiperaktif çocuklara verilen yönergelerin açık, net ve mümkün olduğunca kısa cümlelerle verilmesi çocuğun yönergeleri daha kolay anlamasına yardımcı olacaktır.
• Planlama, organize olma, zamanı iyi kullanma gibi sorunlar yaşayacağından ebevenler tarafından ya da profesyonel bir yardım almak da yine hiperaktif çocuğun hayatını kolaylaştıracaktır.
• Dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi arttıran tv, tablet, telefon gibi aletlerin kullanımı sınırlanmalı ve aile ile geçirilen kaliteli zamanın süresi arttırılmalıdır.